ارزیابی جذابیت سرمایه‌گذاری در تأسیس دانشگاه

نویسنده : میلاد معصومی گودرزی/ مدیر برنامه‌ریزی، سیستم‌ها و روش‌های شرکت ایمیدکو، کارشناسی ارشد مهندسی صنایع و مدرس دانشگاه

مقدمه

دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی، مراکزی برای عرضه آموزش عالی هستند که به عنوان یاددهی و یادگیری، تدریس و تحقیق را در رشته های تحصیلی مختلف دانشگاهی، به صورت عمیق ارائه می‌کنند و فرصت به فعلیت درآوردن توانایی های هوشی، اخلاقی و علمی را برای دانشجویان فراهم می کنند. آموزش عالی از جمله خدماتی است که به دلیل منافع و آثار مثبت خارجی  در بیشتر کشورها مورد حمایت واقع می شود.در گذشته بنا به تلقی کالای عمومی خالص ،ارایه این نوع خدمات کاملا در اختیار دولت ها بود. اما امروزه به منظور افزایش مشارکت عمومی در ارائه خدمات آموزش عالی و کاهش بار مالی دولت دراین زمینه وبه دلیل افزایش روزافزونتقاضای اجتماعی جهت ورود به مراکز آموزش عالی علاوه بر بخش دولتی، دانشگاه ها و موسساتی نیز در بخش غیر دولتی ایجاد گردید. بر پایه آنچه گفته شد؛ موسسات آموزش عالی که یکی از انواع سازمان های خدماتی هستند، باید به منظور حفظ مشتریان و جلب وفاداری آن‌ها و کسب مزیت رقابتی، برای شناسایی انتظارات و نیازهای مشتریان که دانشجویان هستند تلاش کنند و خدماتی با کیفیت به آن‌ها ارائه دهند. اریک کلمونز طی مقاله ای که در نشریه تجاری‌ هاروارد منتشر ساخته است، محیط کسب و کار قرن بیست و یکم را با خصوصیات: تغییرات ویران ساز،فرصتهای زودگذر، عدم قطعیت و بی نظمی توصیف می کند؛ تفاوت مهم ابعاد رقابت است، بازارهای امروز اشباع و رقابت در آن‌ها سنگین است. دیگر دغدغه ی رقابت، سود و زیان نیست بلکه بود و نبوداست. موسسات و دانشگاه های آموزش عالی نیز از این امر مستثنی نیستند و باید برای موفقیت در محیط های رقابتی جذابیت خدمات خود را افزایش داده و یا حداقل حفظ کنند.

بیان ضرورت و دلایل توجیهی پژوهش

برای دستابی به چشم‌انداز مناسب با توجه به موقعیت کنونی و مسائلی که دانشگاه ها در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه باید با آن روبرو شوند، لازم است نظام آموزش عالی به صورت دقیق بررسی شده و مؤلفه ها، عناصر و عوامل تاثیرگذار بر آن مشخص و به عنوان یک سیستم پویا  به آن نگریسته شود. برای اطمینان از حصول اهداف مورد نظر باید دروندادها، فرآیندها، نتیجه کاری و بازده دانشگاه ها مورد ارزیابی قرار گیرد.

بررسی اینکه چه عواملی بر جذابیت خدمات آموزش عالی موثرند، مستلزم شناسایی متغیرهای دخیل در این خدمات و روابطی که بین متغیرها و تاثیر آن‌ها بر روی همدیگر می باشد.تعداد زیاد متغیرهایی که نظام آموزش عالی را تشکیل می دهند، رابطه چندسویه و تاثیرگذار و تأثیرپذیری زیاد بین این متغیرها نشان می دهد که این سیستم از انواع سیستم های پیچیده  است. از آنجا که آموزش عالی خدمات متنوعی را ارائه می دهد و بررسی و ارزیابی همه این خدمات کار بسیار گسترده ای است و مستلزم دوره زمانی طولانی و هماهنگی های گسترده است، لذا در  این تحقیق به بررسی و ارزیابی جذابیت نسبت تقاضا به عرضه آموزش عالی پرداخته می شود.

هدف اصلی

هدف اصلی این پژوهش ارزیابی جذابیت خدمات آموزش عالی ایران در مقاطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در چند سال آینده می باشد و در نهایت به این نتیجه برسیم که در چندسال آینده آموزش عالی در کدام مقطع تحصیلی جذابیت بیشتری جهت سرمایه‌گذاری به منظور ارائه خدمات و تأسیس دانشگاه خواهد داشت؟

روش‌شناسی

مدل پژوهش، روش تجزیه و تحلیل و ارائه نتایج

روش مورد استفاده در این پژوهش، روش توصیفی و تحلیلی است که برای تحلیل و ارائه نتایج به دست آمده، از روش پویایی شناسی سیستم استفاده می شود. علت این انتخاب را چنین می توان بیان کرد که به دلیل پیچیدگی های زیاد در مسأله مورد بررسی و همچنین ماهیت غیرخطی آن، پارادایم  پژوهش، کل نگر و الگوی استفاده شده در آن رویکرد سیستمی بوده و در جهت مدل-سازی مسأله پژوهش از روش‌شناسی دینامیک سیستم  استفاده شده است.

داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز پژوهش و نحوه گردآوری آن

برای به دست آوردن اطلاعات مورد نیاز در این پژوهش و بیان مبانی و مدل آن،از روش های جمع‌آوری کتابخانه ای اطلاعات استفاده شده است که از آن جمله می‌توان به بررسی کتاب های مرجع، پایان‌نامه ها و مقالات معتبر داخلی و خارجی اشاره کرد. داده های مورد نیاز این پژوهش که به صورت مجموعه ای از سری های زمانی است، به روش اسنادی و با مراجعه به پایگاه های اطلاعاتی و سازمان‌های متعددی نظیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان ثبت احوال کشور، مرکز آمار ایران، سازمان سنجش، مرکزآزمون دانشگاه آزاد اسلامی، سایت بانک مرکزی، سایت موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و... استفاده شده است.

قلمروی پژوهش

قلمروی موضوعی: در این پژوهش، ارزیابی جذابیت خدمات آموزش عالی ایران در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری بررسی شده است.
قلمروی مکانی: كلیه دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی ایران که در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی خدمات ارائه می دهند.
قلمروی زمانی: قلمروی زمانی این پژوهش سال تحصیلی 81-1380 تا سال تحصیلی 96-1395 می باشد.
سازمان های استفاده کننده از نتایج پژوهش
این پژوهش در نظام آموزش عالی ایران انجام می شود. لذا وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، تمامی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و همچنین سازمان ها و اشخاصی که قصد ارائه خدمات جدید آموزش عالی را در قالب تاسیس دانشگاه یا موسسه آموزش عالی دارند، می‌توانند ازاین پژوهش و نتایج آن استفاده کنند.

جامعه آماری

به منظور شناسایی متغیر ها و جمع آوری داده ها و اطلاعات مورد استفاده در تحقیق پیش رو از طریق مصاحبه با افراد خبره در سمت های مختلف از جمله ریاست بخش گسترش آموزش عالی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و جمعی از کارشناسان این واحد، چند تن از اعضای هیأت علمی و مدیر گروه اقتصاد آموزش عالی و بررسی نیروهای انسانی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و هچنین از کتب، پایان‌نامه‌ها و مقالات متعددی کمک گرفته شده است.

برای جمع آوری داده ها نیز از پایگاه های اطلاعاتی و سازمان‌های متعددی نظیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان ثبت احوال کشور، مرکز آمار ایران، سازمان سنجش، مرکزآزمون دانشگاه آزاد اسلامی، سایت بانک مرکزی، سایت موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و... استفاده شده است.

روش و ابزار گردآوری اطلاعات

در تحقیق پیش رو اطلاعات و داده ها به روش میدانی و اسنادی جمع آوری شده اند. جهت یافتن متغیر‌های تأثیر گذار بر جذابیت خدمات آموزش عالی و دسته‌بندی آن‌ها به متغیرهای درون زا، برون زا و متغیر هایی که بر مدل ما تأثیر ندارند، جهت رسم نمودار های مرز مدل  و علی– حلقوی  و نیز دسته بندی به متغیر های انباشت  (حالت)، جریان ، کمکی ، ثابت ها  و مراجعه  جهت رسم نمودار جریان – انباشت  از روش مصاحبه هدایت نشده استفاده شده است.

جهت یافتن داده های عددی مربوط به متغیر های موجود در مدل نیز از اسناد و مدارک موجود در ادارات و سازمان های ذیربط و نیز سایت های معتبر استفاده گردیده است.

روش تحلیل

جهت تحلیل نتایج کسب شده در روش پویایی سیستم از نرم افزار vensim استفاده می گردد. در مدل ارزیابی جذابیت خدمات آموزش عالی جهت فرمول نویسی برای متغیر های کمکی، از تحقیقاتی که در این زمینه انجام گرفته است و نظر کارشناسانی که با آن‌ها مصاحبه کرده‌ایم، استفاده شده است.

جهت بررسی چگونگی تاثیر متغیرهای مختلف بر روی جذابیت خدمات آموزش عالی در افق زمانی مسأله از نمودار های رسم شده با کمک نرم افزار Excel، استفاده گردیده است.

نمودار زیرسیستم: در نمودار زیر سیستم ارتباط بین بخش های مختلف مسأله در حالت کلی و بدون بیان جزئیات به نمایش گذاشته می شود که الگوی نمودار زیرسیستم این پژوهش از الگوی پورتر گرفته شده است.
نمودار علی- حلقوی: در نمودارهای علی– حلقوی زیر ارتباط بین تمام متغیر های شناسایی شده در مسئله، مشخص گردیده است. این نمودارها با بیان جزئیات، رابطه بین متغیرها را مشخص می‌کنند. برای هر مقطع یک مدل در نظر گرفته شده است.

نمودار جریان-انباشت: نمودارهای علی-حلقوی به صورت کیفی و توصیفی، به بررسی و شرح رفتارهایی می پردازند که در الگوی سیستم عالی کشور مشاهده می شود. با ایجاد ساختارهای جریان - -‌انباشت و تعریف معادلات ریاضی مربوط به هر متغیر با توجه به ارتباطات علی میان متغیرهای مدل (آن‌چنان که در نمودارهای علی حلقوی نشان داده شد) شبیه‌سازی الگوی سیستم عالی کشور ممکن می‌گردد.

فرموله کردن مدل شبیه سازی: در بخش های قبل به تشریح روابط بین متغیر های مسأله مورد بررسی پرداخته شد. این روابط با کمک نمودار های کاربردی در روش دینامیک سیستم نیز بیان گردید. در این بخش با کمک فرمول های ریاضی روابط بین متغیر ها را مشخص گردیده؛ تا بدین طریق بتوان با کمک نرم‌افزار vensim تغییرات را بررسی نمود و نیز تأثیرات راهکار های ارائه شده قابل بررسی باشد.

فرمول‌ها: بیشتر فرمول‌ها با استفاده از نرم افزار Eviews  به روش OLS برای برآوردهای مورد نیاز صورت گرفته و اعتبار آن‌ها  با توجه به آزمون‌های صورت گرفته مورد تایید می‌باشد.

شبیه‌سازی مدل: گام سوم در بررسی پویایی مسأله، شبیه‌سازی مدل به منظور آزمون فرضیه پویاست.با پیاده‌سازی و اجرای مدل در این مرحله، علاوه بر مشاهده رفتارهای فعلی و واقعی متغیرهای سیستم، توانایی ایجاد رفتارهای آینده نیز مقدور می باشد.دوره زمانی شبیه‌سازی از سال 1380 آغاز می‌گردد و به سال 1395 خاتمه می یابد و گام های زمانی دوره شبیه‌سازی، یک ساله در نظر گرفته شده است. در این قسمت تنها به ارائه نمودارهای شبیه‌سازی فقط برای متغیر جذابیت که همان خروجی نرم‌افزار vensim می‌باشد اکتفا شده است.

روند جذابیت خدمات آموزش عالی در مقطع کارشناسی حاصل از شبیه‌سازی(1395-1380)

روند جذابیت خدمات آموزش عالی در مقطع دکتری حاصل از شبیه‌سازی(1395-1390)

نتیجه‌گیری

در ارتباط با موضوع این پژوهش سوابق تحقیقاتی گسترده‌ای در داخل و خارج کشور وجود نداشته و این پژوهش برای اولین بار به طور گسترده به مقوله جذابیت خدمات آموزش عالی پرداخته است.  با توجه به بررسی های انجام گرفته در این پژوهش در مورد جذابیت خدمات آموزش عالی در 3 مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری به نتایج زیر رسیدیم:

•    مقطع کارشناسی: با توجه به کاهش جمعیت گروه سنی 15 تا 24 سال که طبق اطلاعات دریافتی از سازمان سنجش 90 درصد کل متقاضیان این مقطع را تشکیل می دهند، نظر به بازه زمانی بررسی شده در این پژوهش سال به سال روبه کاهش بوده اند و این باعث کم شدن تعداد متقاضیان مقطع کارشناسی در سال‌های آتی خواهد شد. با توجه به کاهش سال به سال تقاضا برای مقطع کارشناسی ، ظرفیت پذیرش دانشجو در این مقطع بدون توجه به این مقوله سال به سال در حال افزایش است.به تبعت از بالا رفتن ظرفیت پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی، تعداد مدرسین این مقطع نیز افزایش می یابد ولی به دلیل رشد بی رویه ظرفیت پذیرش دانشجو در این مقطع و کمبود مدرس، نسبت دانشجو به استاد سال به سال در حال افزایش است.

با بررسی نسبت تقاضای آموزش عالی به عرضه آن در مقطع کارشناسی، همان جذابیت خدمات آموزش عالی، به این نتیجه می رسیم که با توجه به کم شدن سال به سال تقاضای آموزش عالی، ظرفیت پذیرش به صورت بی رویه ای در حال افزایش است، و این باعث شده که این نسبت در پیش بینی ما  به مقداری کمتر از 1 در سال 1395 برسد.

•    مقطع کارشناسی ارشد: با توجه به روال تقریباً ثابت جمعیت گروه سنی 20 تا 35  سال که طبق اطلاعات دریافتی از سازمان سنجش 90 درصد کل متقاضیان این مقطع را تشکیل می دهند، نظر به بازه زمانی بررسی شده در این پژوهش ابتدا افزایش یافته و بعد از آن یک روال تقریبا ثابتی را به خود گرفته‌اند ولی ظرفیت پذیرش با سرعت زیادی هر ساله رو به افزایش است.

به تبعت از بالا رفتن ظرفیت پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد، تعداد مدرسین این مقطع نیز افزایش می یابد ولی به دلیل رشد بی‌رویه ظرفیت پذیرش دانشجو در این مقطع و کمبود مدرس، نسبت دانشجو به استاد سال به سال در حال افزایش است.

با بررسی نسبت تقاضای آموزش عالی به عرضه آن در مقطع کارشناسی ارشد، همان جذابیت خدمات آموزش عالی، به این نتیجه رسیدیم که جذابیت این مقطع هم در حال کاهش است، به گونه‌ای که مقدار آن که در سال 1380 تقریبا 17 بوده، در سال 1395 به مقداری کمتر از 2 در پیش بینی ما رسیده است.

•    مقطع دکتری: با توجه به روال افزایشی جمعیت گروه سنی 25 تا 39 سال که طبق اطلاعات دریافتی از سازمان سنجش 90 درصد کل متقاضیان این مقطع را تشکیل می دهند، نظر به بازه زمانی بررسی شده در این پژوهش ابتدا افزایش یافته و بعد از آن یک روال تقریبا ثابتی را به خود گرفته‌اند ولی با رشد خیلی کم ظرفیت، تعداد متقاضیان این مقطع نسبت به سایر مقاطع با سرعت زیادی هر ساله رو به افزایش است.
     به تبعت از بالا رفتن ظرفیت پذیرش دانشجو در مقطع دکتری، تعداد مدرسین این مقطع نیز افزایش می یابد ولی به دلیل کمبود مدرس، نسبت دانشجو به استاد سال به سال در حال افزایش است.

با بررسی نسبت تقاضای آموزش عالی به عرضه آن در مقطع دکتری، همان جذابیت خدمات آموزش عالی، به این نتیجه می رسیم که جذابیت این مقطع هم در حال افزایش است، به گونه‌ای که مقدار آن که در سال‌های پیش‌بینی شده، از مقدار تقریبا 12 در سال 1391 به مقدار 31 در سال 1395 خواهد رسید، و این نشان دهنده جذابیت زیاد این مقطع نسبت به دو مقطع دیگر است.

از نتایج بدست آمده از این تحقیق سرانجام به این نکته مهم دست خواهیم یافت که دانشگاه‌های موجود و سازمان‌ها یا اشخاصی که قصد تأسیس دانشگاه و یا اضافه کردن ظرفیت‌ها در مقاطع مختلف را دارند اگر به دنبال جذابیت خدمات هستند که نهایتاً به سود بیشتر برسند بایستی تمرکز خود را در ارائه خدمات در مقطع دکتری معطوف نمایند و اگر قصد دارند در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد نتیجه بگیرند می‌بایست به دنبال به وجود آوردن مسائل انگیزشی جهت جذب داوطلبانی خارج از گروهای سنی مطرح شده باشند.

منابع

- استرمن، جان د(1388)،"پویایی شناسی کسب و کار". ترجمه کوروش برارپور، پریسا موسوی اهرنجاتی، بنفشه بهزاد، مرضیه امامی، لاله رضایی عدل، حسن فغانی.تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب انسانی دانشگاه ها.

- استرمن،جان د(1386). "پویایی شناسی سیستم". ترجمه کیوان شاهقلیان و دیگران.چاپ اول. تهران: انتشارات ترمه.

- قبادی شهلا(1385)، "سیستم داینامیک(کاربردی از تفکر سیستمی)" ، چاپ اول. تهران: سازمان مدیریت صنعتی.

- عادل آذر،خدیور آمنه(1389)، "کاربرد رویکرد سیستم داینامیک در فرآیند ره نگاری وسیاست گذاری آموزش عالی". فصلنامه علمی پژوهشی سیاست علم و فناوری، سال دوم، شماره 4.